فیزیوتراپی در آسیب نخاعی یکی از ارکان اصلی در درمان و بازتوانی بیماران مبتلا به آسیب نخاعی است که توسط متخصصان ما در کلینیک فیزیوتراپی سینوهه در شریعتی تهران ارائه می شود. آسیب نخاعی یکی از جدی‌ترین و پیچیده ترین آسیب های سیستم عصبی است که می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر عملکرد بدن و کیفیت زندگی افراد بگذارد. نخاع که نقش حیاتی در انتقال سیگنال های عصبی بین مغز و سایر بخش های بدن دارد، در اثر ضربه یا بیماری ممکن است دچار آسیب شود. این آسیب می‌تواند باعث فلج شدن، بی‌حسی، یا حتی از کار افتادن کامل برخی عملکردهای حیاتی بدن گردد.
فیزیوتراپی آسیب نخاعی نه‌تنها به بازیابی قدرت عضلانی و تحرک فرد کمک می‌کند، بلکه نقشی اساسی در جلوگیری از عوارضی مانند زخم بستر، خشکی مفاصل و تحلیل عضلات دارد. در واقع، فیزیوتراپی پلی است میان آسیب و بازگشت به زندگی عادی.
آسیب نخاعی (Spinal Cord Injury) به هر نوع آسیب فیزیکی وارد شده به نخاع اطلاق می‌شود که باعث اختلال در عملکرد حسی، حرکتی یا خودکار بدن می‌شود. نخاع بخشی حیاتی از سیستم عصبی مرکزی است که در کانال مهره‌ای قرار گرفته و به عنوان جاده‌ای برای پیام‌های عصبی بین مغز و بدن عمل می‌کند.
این نوع آسیب می‌تواند به‌صورت کامل یا ناقص باشد. در آسیب کامل، فرد تمامی حس و حرکت زیر ناحیه آسیب را از دست می‌دهد؛ اما در آسیب ناقص، ممکن است مقداری از عملکرد حسی یا حرکتی حفظ شود. شدت آسیب، محل آن در نخاع و میزان آسیبی که به رشته‌های عصبی وارد شده، تعیین‌کننده نوع و شدت علائم خواهند بود.
در بسیاری از موارد، آسیب نخاعی به‌دنبال ضربه شدید مانند تصادف، سقوط یا اصابت جسم سنگین به پشت ایجاد می‌شود. همچنین بیماری‌هایی مانند تومورها، عفونت‌ها یا مشکلات مادرزادی نیز می‌توانند زمینه‌ساز آسیب نخاعی باشند.
علل شایع آسیب نخاعی
درک علل آسیب نخاعی کمک می‌کند تا بتوان با روش‌های پیشگیرانه از بروز آن جلوگیری کرد. هرچند برخی از آسیب ها ممکن است به‌طور ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی رخ دهند، اما بسیاری از آن ها نتیجه شرایطی هستند که می‌توان با اقدامات مناسب از وقوع آن‌ها جلوگیری کرد.
تصادفات رانندگی
یکی از اصلی‌ترین دلایل آسیب نخاعی در سراسر جهان، تصادفات وسایل نقلیه موتوری است. برخورد شدید خودروها یا پرت شدن راننده از وسیله نقلیه می‌تواند فشار شدید و مستقیم به ستون فقرات وارد کند. اغلب این نوع آسیب‌ها در ناحیه گردنی و پشتی رخ می‌دهند.
سقوط از ارتفاع
افرادی که از ارتفاع زیاد مانند نردبان، پله، یا سقف سقوط می‌کنند، در معرض آسیب مستقیم به ستون فقرات هستند. این مورد بیشتر در کارگران ساختمانی، سالمندان و کودکان دیده می‌شود. شدت ضربه می‌تواند منجر به شکستگی مهره‌ها و آسیب به نخاع شود.
صدمات ورزشی
ورزش‌هایی مانند شیرجه در آب کم‌عمق، فوتبال، کشتی، یا اسب‌سواری می‌توانند در صورت برخورد شدید به سر یا پشت، باعث آسیب نخاعی شوند. ورزشکاران باید از تجهیزات ایمنی مناسب استفاده کنند و آموزش‌های پیشگیرانه ببینند.
بیماری‌های نخاعی
در برخی موارد، آسیب نخاعی نتیجه یک بیماری زمینه‌ای است. مثلاً تومورهای نخاعی، ام‌اس، یا عفونت‌هایی مانند آبسه اپیدورال می‌توانند فشار مداومی بر نخاع وارد کرده و عملکرد آن را مختل کنند.
خشونت فیزیکی
ضربات چاقو، گلوله یا دیگر اشکال خشونت فیزیکی نیز می‌توانند باعث پارگی یا قطع نخاع شوند. این مورد در مناطقی با سطح بالای خشونت رایج‌تر است.
شناخت این عوامل خطر می‌تواند به افراد و خانواده‌ها در اتخاذ تصمیمات ایمن‌تر کمک کند. استفاده از کمربند ایمنی، رعایت نکات ایمنی در محل کار و خانه، و توجه به سلامت عمومی از جمله اقداماتی است که در کاهش احتمال آسیب نخاعی مؤثر خواهد بود.
علائم و نشانه‌های آسیب نخاعی
شناخت دقیق علائم آسیب نخاعی نقش مهمی در تشخیص زودهنگام و شروع به‌موقع درمان دارد. این علائم بسته به محل آسیب و شدت آن می‌توانند متفاوت باشند، اما معمولاً در دو دسته علائم حسی و حرکتی تقسیم‌بندی می‌شوند.
علائم حسی
- از دست دادن حس لمس، درد یا دما در نواحی زیر آسیب
- احساس سوزش، گزگز یا بی‌حسی
- ناتوانی در تشخیص موقعیت اعضای بدن
علائم حرکتی
- ضعف یا فلج در دست‌ها یا پاها
- سفتی عضلات یا اسپاستیسیته
- از بین رفتن هماهنگی عضلانی
علائم خودکار
- اختلال در عملکرد مثانه یا روده
- مشکلات تنفسی، به‌ویژه در آسیب‌های گردنی
- اختلال در عملکرد جنسی
این علائم ممکن است بلافاصله پس از آسیب ظاهر شوند یا به‌تدریج طی چند ساعت یا روز شدت پیدا کنند. در آسیب کامل، فرد تمامی عملکردهای زیر ناحیه آسیب را از دست می‌دهد، در حالی که در آسیب ناقص ممکن است برخی توانایی‌ها باقی بمانند.
شناسایی به‌موقع این علائم توسط فرد یا اطرافیان، و انتقال سریع به مرکز درمانی می‌تواند شانس بازیابی عملکرد را افزایش دهد. همچنین آگاهی جامعه درباره علائم آسیب نخاعی می‌تواند در نجات جان انسان‌ها و پیشگیری از وخامت اوضاع نقش بزرگی ایفا کند.
اهداف فیزیوتراپی در آسیب نخاعی
فیزیوتراپی نقش غیرقابل انکاری در بهبود عملکرد بیماران مبتلا به آسیب نخاعی دارد. این درمان نه‌تنها برای بازگرداندن توانایی‌های از دست‌رفته به کار می‌رود، بلکه از بروز عوارض جبران‌ناپذیر نیز جلوگیری می‌کند.
بهبود عملکرد حرکتی
یکی از اهداف اصلی فیزیوتراپی، بازگرداندن توانایی حرکت و افزایش قدرت عضلات است. تمرین‌های خاص برای اندام‌های فوقانی یا تحتانی بسته به محل آسیب طراحی می‌شوند. حتی در آسیب‌های کامل، تحریک عضلات با کمک دستگاه‌های الکتریکی می‌تواند مفید باشد.
پیشگیری از عوارض ثانویه
- زخم بستر: با تغییر مداوم وضعیت بیمار و تمرین‌های کششی جلوگیری می‌شود.
- خشکی مفاصل: تمرین‌های دامنه حرکتی کمک می‌کنند تا مفاصل انعطاف‌پذیر بمانند.
- آتروفی عضلانی: تمرینات مقاومتی و ایزومتریک برای حفظ حجم عضله حیاتی هستند.
ارتقاء کیفیت زندگی
فیزیوتراپی باعث می‌شود فرد بتواند به‌تدریج فعالیت‌های روزمره را دوباره یاد بگیرد. از نشستن تا استفاده از ویلچر یا حتی ایستادن با کمک وسایل حمایتی. همچنین درمانگران با آموزش به خانواده، محیط خانه را برای استقلال بیشتر بیمار آماده می‌کنند.
مراحل فیزیوتراپی پس از آسیب نخاعی
فیزیوتراپی برای آسیب نخاعی یک فرآیند چندمرحله‌ای است که در طول زمان و بسته به وضعیت بیمار تنظیم می‌شود. این مراحل به‌صورت پیوسته از زمان بستری تا بازگشت به خانه و حتی پس از آن ادامه می‌یابد. هر مرحله با هدفی خاص و برنامه‌ای متناسب طراحی می‌شود.
مرحله حاد (Acute Phase)
در این مرحله که بلافاصله پس از آسیب شروع می‌شود، هدف اصلی تثبیت وضعیت بیمار و جلوگیری از عوارض احتمالی است:
- تمرین‌های تنفسی برای جلوگیری از عفونت ریوی
- جابجایی مکرر برای جلوگیری از زخم بستر
- تمرینات ملایم برای حفظ دامنه حرکتی مفاصل
مرحله تحت‌حاد (Subacute Phase)
پس از تثبیت وضعیت بیمار، فیزیوتراپی به تمرینات تخصصی‌تر منتقل می‌شود:
- آموزش نشستن، چرخیدن در تخت و استفاده از ویلچر
- تمرینات مقاومتی برای تقویت عضلات
- تمرینات کنترل تعادل و هماهنگی
مرحله بازتوانی (Rehabilitation Phase)
در این مرحله هدف افزایش استقلال فردی است:
- آموزش راه‌رفتن با وسایل کمکی (در موارد خاص)
- تمرینات پیشرفته برای بازآموزی فعالیت‌های روزمره مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن، یا حرکت در خانه
- کار با تیم توانبخشی شامل فیزیوتراپیست، کاردرمانگر و روانشناس
تکنیک‌های متداول در فیزیوتراپی آسیب نخاعی
برای بیماران دچار آسیب نخاعی، روش‌های درمانی بسیار متنوع و تخصصی استفاده می‌شود. انتخاب هر روش بستگی به نوع آسیب، سطح توانایی بیمار و اهداف درمانی دارد. در این بخش به مهم‌ترین تکنیک‌های فیزیوتراپی می‌پردازیم.
تمرینات دامنه حرکتی (ROM)
این تمرینات به حفظ یا افزایش دامنه حرکتی مفاصل کمک می‌کنند. دو نوع تمرین اصلی در این بخش وجود دارد:
فعال: بیمار با کمک یا بدون کمک حرکت را انجام می‌دهد.
غیرفعال: فیزیوتراپیست مفصل را بدون دخالت فعال بیمار حرکت می‌دهد.
تمرینات مقاومتی
برای تقویت عضلات ضعیف‌شده از وزنه‌های سبک یا باندهای کشی استفاده می‌شود. این تمرینات به افزایش تحمل عضلانی کمک می‌کنند.
تحریک الکتریکی عضلات (FES)
با استفاده از جریان الکتریکی، عضلات غیرفعال تحریک شده و منقبض می‌شوند. این روش در پیشگیری از آتروفی عضلات و حتی در تمرین راه‌رفتن کاربرد دارد.
درمان‌های تعادلی و وضعیتی
آموزش نشستن، حفظ تعادل در حالت نشسته و ایستاده، و جلوگیری از زمین‌خوردن از اهداف این تکنیک‌هاست. معمولاً از توپ‌های درمانی یا تخته‌های تعادلی استفاده می‌شود.
تمرینات تنفسی
در آسیب‌های گردنی، تقویت عضلات تنفسی برای بهبود ظرفیت ریوی حیاتی است. تمریناتی مانند دم عمیق، استفاده از دستگاه اسپیرومتر و تمرینات کنترل بازدم توصیه می‌شود.
کار با وسایل کمکی
فیزیوتراپیست‌ها به بیماران نحوه استفاده از عصا، واکر، ویلچر، یا بریس‌های مخصوص را آموزش می‌دهند. این ابزارها برای استقلال بیشتر فرد حیاتی‌اند.
هیدروتراپی (آب‌درمانی)
آب با کاهش وزن بدن، حرکت را آسان‌تر می‌کند و برای تقویت عضلات و کاهش درد بسیار مفید است.
ترکیب این روش‌ها با یک برنامه منظم می‌تواند تغییرات مثبتی در وضعیت حرکتی، روحی و کیفیت زندگی بیمار ایجاد کند. هر تکنیک بسته به پیشرفت فردی قابل تنظیم و اصلاح است.
سؤالات متداول
۱٫ آیا فیزیوتراپی می‌تواند باعث راه‌رفتن دوباره بیمار آسیب نخاعی شود؟
بستگی به نوع و شدت آسیب دارد. در برخی آسیب‌های ناقص، بیمار با تمرین مستمر ممکن است توانایی راه‌رفتن را تا حدودی بازیابد.
۲٫ چه مدت پس از آسیب می‌توان فیزیوتراپی را آغاز کرد؟
بلافاصله پس از تثبیت شرایط بیمار، حتی در ICU می‌توان فیزیوتراپی را آغاز کرد. هرچه زودتر شروع شود، نتایج بهتری حاصل می‌شود.
۳٫ آیا فیزیوتراپی در منزل هم امکان‌پذیر است؟
بله. بسیاری از تمرینات می‌توانند توسط خانواده یا با حضور فیزیوتراپیست در منزل انجام شوند. تجهیز منزل نیز به فرآیند کمک می‌کند.
۴٫ فیزیوتراپی چقدر در کنترل درد بیمار نخاعی مؤثر است؟
تمرینات حرکتی و روش‌هایی مانند الکتروتراپی می‌توانند درد مزمن را کاهش دهند و عملکرد روزمره را بهبود بخشند.
۵٫ آیا بیمه‌ها هزینه فیزیوتراپی را پوشش می‌دهند؟
بسته به نوع بیمه و طرح درمانی، برخی یا تمام هزینه‌های فیزیوتراپی ممکن است تحت پوشش باشند. بررسی قرارداد بیمه ضروری است.
