فیزیوتراپی پس از جراحی زانو مکمل درمان جراحی است و بدون انجام منظم و زودهنگام آن پروسه درمانی ناتمام خواهد ماند. اگر به‌تازگی تحت عمل جراحی زانو قرار گرفته‌اید یا یکی از نزدیکانتان این تجربه را پشت سر گذاشته، احتمالاً خوب می‌دانید که خود جراحی فقط بخشی از مسیر درمان است. در واقع، بازگشت به تحرک و عملکرد طبیعی زانو، بیشتر از آنکه به تیغ جراح وابسته باشد، به توانبخشی و مخصوصاً فیزیوتراپی بعد از عمل بستگی دارد.
فیزیوتراپی پس از جراحی زانو ، مثل نقشه راهی است که به بیمار کمک می‌کند از مرحله‌ی درد و محدودیت حرکتی عبور کند و دوباره بتواند راه برود، بدود و زندگی روزمره را با آرامش ادامه دهد. این مرحله، حیاتی‌تر از آن چیزی است که اغلب بیماران تصور می‌کنند. گاهی بیماران به اشتباه فکر می‌کنند که عمل جراحی، پایان ماجراست، در حالی که بدون فیزیوتراپی مؤثر، حتی موفق‌ترین جراحی‌ها هم می‌توانند نتیجه‌ای ناامیدکننده داشته باشند. متخصصان ما در مرکز فیزیوتراپی در شریعتی خدمات تخصصی فیزیوتراپی پس از جراحی های ارتوپدی را ارائه می دهند.
انواع جراحی زانو و تفاوت نیازهای فیزیوتراپی
همه جراحی‌های زانو یکسان نیستند. بنابراین برنامه فیزیوتراپی پس از جراحی زانو نیز باید بر اساس نوع عمل جراحی تنظیم شود. دانستن اینکه چه نوع عملی انجام شده، به فیزیوتراپیست کمک می‌کند برنامه‌ی دقیق‌تری طراحی کند.
جراحی تعویض کامل مفصل زانو (Total Knee Replacement): این جراحی معمولاً در بیماران مسن‌تر و مبتلا به آرتروز شدید انجام می‌شود. در این نوع عمل، کل مفصل زانو با پروتز جایگزین می‌شود. فیزیوتراپی در این بیماران باید شامل تمرینات گسترده دامنه حرکت، افزایش قدرت عضلات اطراف مفصل و آموزش مجدد الگوی صحیح راه رفتن باشد.
آرتروسکوپی زانو: یک جراحی کم‌تهاجمی است که برای درمان پارگی منیسک، خارج کردن اجسام آزاد در مفصل یا شست‌وشوی مفصل استفاده می‌شود. دوره نقاهت کوتاه‌تر و برنامه فیزیوتراپی سبک‌تر است، اما همچنان لازم و ضروری است.
بازسازی رباط صلیبی قدامی (ACL Reconstruction): در این عمل، رباط آسیب‌دیده بازسازی می‌شود. فیزیوتراپی در این بیماران باید با دقت بالا انجام شود، چون زود شروع کردن تمرینات شدید ممکن است باعث آسیب مجدد شود. در عین حال، تأخیر در حرکت دادن مفصل نیز می‌تواند منجر به خشکی زانو شود.
جراحی تعویض جزئی زانو یا استئوتومی: نیازمند فیزیوتراپی دقیق برای بازگرداندن عملکرد بخش باقی‌مانده از مفصل است.
پس هر نوع جراحی زانو، نیاز خاصی به فیزیوتراپی دارد. بنابراین توصیه می‌شود بلافاصله بعد از عمل، تحت نظر فیزیوتراپیست متخصص، برنامه‌ای شخصی‌سازی شده برای بهبود سریع‌تر و ایمن‌تر تهیه شود.
چرا فیزیوتراپی پس از جراحی زانو ضروری است؟
تصور کنید زانوی شما مانند یک ماشین پیچیده است. جراحی شاید مانند تعویض یک قطعه از این ماشین باشد، اما اگر پس از آن دوباره روغن‌کاری نشود یا درست استفاده نشود، خیلی زود دوباره خراب می‌شود. اینجاست که فیزیوتراپی وارد میدان می‌شود.
دلایل اصلی نیاز به فیزیوتراپی بعد از عمل زانو:
- جلوگیری از خشکی مفصل: بعد از جراحی، مفصل تمایل دارد که خشک و بی‌حرکت شود. فیزیوتراپی کمک می‌کند دامنه حرکتی زانو حفظ یا بازیابی شود.
- کاهش درد و تورم: با استفاده از تکنیک‌هایی مانند ماساژ درمانی، یخ درمانی و مدالیته‌هایی نظیر TENS و اولتراسوند، درد و التهاب کاهش می‌یابد.
- جلوگیری از آتروفی عضلانی: وقتی پا بی‌حرکت می‌ماند، عضلات آن به‌سرعت تحلیل می‌روند. تمرینات ایزومتریک، تقویتی و مقاومتی به بازسازی این عضلات کمک می‌کنند.
- بازگشت به الگوی صحیح راه رفتن: پس از جراحی، بیماران اغلب با عصا یا واکر حرکت می‌کنند. فیزیوتراپی به بازآموزی نحوه صحیح راه رفتن و تعادل کمک می‌کند.
- پیشگیری از لخته شدن خون: یکی از عوارض جراحی زانو، ترومبوز وریدی است. با حرکت‌های سبک، تمرینات گردش خون و استفاده از جوراب‌های ضد آمبولی، خطر این مشکل کاهش می‌یابد.
بدون فیزیوتراپی، تمام تلاش جراحی ممکن است بی‌نتیجه باقی بماند. به همین دلیل، پزشکان همیشه توصیه می‌کنند فیزیوتراپی را از همان روزهای اول پس از عمل شروع کنید و تا رسیدن به عملکرد کامل، آن را ادامه دهید.
اهداف اصلی فیزیوتراپی در مراحل مختلف نقاهت
بازتوانی پس از جراحی زانو یک مسیر مرحله‌ای است که باید به ترتیب، با صبر و دقت طی شود. هر مرحله از این مسیر، اهداف خاص خود را دارد و تمرینات متناسبی را می‌طلبد.
فاز حاد (روز اول تا هفته اول):
هدف: کنترل درد و تورم، جلوگیری از خشکی مفصل و لخته شدن خون.
تمرینات: تنفس عمیق، پمپاژ خون در عضلات ساق پا، حرکات غیرفعال ملایم زانو، بالا نگه داشتن پا.
فاز بازیابی (هفته دوم تا ششم):
هدف: افزایش دامنه حرکت، شروع تقویت عضلات و بهبود تعادل.
تمرینات: خم و باز کردن تدریجی زانو، تمرینات ایزومتریک، کار با عصا یا واکر، تمرینات تعادل سبک.
فاز تقویتی (هفته ششم به بعد):
هدف: بازگشت قدرت عضلات، بهبود الگوی راه رفتن، بالا رفتن از پله، بازگشت به فعالیت‌های عادی.
تمرینات: اسکات ملایم، تمرین با کش‌های مقاومتی، بالا رفتن از پله، تمرینات تخصصی برای ورزشکاران.
مهم است بدانید که این مراحل به‌صورت دقیق و با توجه به شرایط هر بیمار تنظیم می‌شود. فیزیوتراپیست ممکن است برخی مراحل را کوتاه‌تر یا بلندتر کند تا بهترین نتیجه برای شما حاصل شود.
برنامه فیزیوتراپی بلافاصله پس از جراحی زانو
خیلی‌ها تصور می‌کنند باید چند روز بعد از جراحی صبر کرد تا فیزیوتراپی شروع شود، اما برعکس، بسیاری از جراحان توصیه می‌کنند که فیزیوتراپی از همان روز یا روز بعد از عمل آغاز شود. در این مرحله تمرکز اصلی روی موارد زیر است:
تمرینات تنفسی و گردش خون: بعد از جراحی و بی‌حرکتی طولانی‌مدت، خطر لخته شدن خون بالاست. تمریناتی مانند نفس عمیق و حرکت مچ پا کمک می‌کنند خون در پاها بهتر جریان یابد.
استفاده از یخ و بالا نگه داشتن پا: این دو روش ساده اما مؤثر باعث کاهش تورم و درد می‌شوند. یخ را ۱۵ دقیقه روی زانو بگذارید و پا را بالاتر از سطح قلب نگه دارید.
تمرینات ملایم دامنه حرکتی: مانند خم و راست کردن ملایم زانو در حالت خوابیده یا استفاده از دستگاه CPM برای حرکت پیوسته و بدون درد زانو.
استفاده از بانداژ فشاری و جوراب‌های وریدی: برای جلوگیری از ورم و آمبولی توصیه می‌شود.
در این مرحله نباید عجله کرد. تمرینات باید با احتیاط، به صورت تدریجی و تحت نظارت آغاز شوند. اولین قدم‌ها ممکن است دشوار و دردناک باشند، اما با پیوستگی، قدرت و حرکت به‌تدریج باز خواهد گشت.
تمرینات اولیه برای افزایش دامنه حرکت زانو
یکی از مهم‌ترین اهداف در اوایل دوره فیزیوتراپی پس از جراحی زانو، بازیابی دامنه حرکتی مفصل است. پس از عمل، مفصل زانو مستعد سفتی و کاهش انعطاف‌پذیری می‌شود که در صورت بی‌توجهی، می‌تواند به خشکی مزمن مفصل منجر شود. برای جلوگیری از این وضعیت، تمرینات خاصی طراحی شده‌اند تا به‌تدریج انعطاف زانو را بازگردانند.
مؤثرترین تمرینات اولیه دامنه حرکت:
خم و راست کردن ملایم زانو (Heel Slides): در حالی‌که روی زمین یا تخت دراز کشیده‌اید، پاشنه را به‌آرامی روی سطح به سمت باسن بکشید و سپس صاف کنید. این حرکت کمک می‌کند زانو به‌آرامی خم شود و دامنه حرکتی افزایش یابد.
تمرین با حوله یا تسمه: روی زمین بنشینید، یک حوله یا نوار را دور کف پای خود بپیچید، سپس به‌آرامی آن را بکشید تا زانو به‌سمت بالا خم شود. این حرکت به کنترل میزان فشار کمک می‌کند.
حرکت پاندولی پا: نشسته روی صندلی، اجازه دهید ساق پا آزادانه به جلو و عقب حرکت کند. این تمرین بدون فشار زیاد، مفصل را درگیر کرده و حرکت را تحریک می‌کند.
استفاده از دستگاه CPM: این دستگاه مفصل زانو را به‌صورت غیرفعال و پیوسته حرکت می‌دهد، بدون اینکه بیمار نیروی زیادی وارد کند. این روش به‌خصوص در هفته‌های ابتدایی پس از عمل بسیار مفید است.
تمرینات تقویت عضلات چهارسر و همسترینگ
بعد از جراحی زانو، یکی از رایج‌ترین مشکلات، ضعف عضلات اطراف مفصل به‌ویژه عضلات چهارسر ران و همسترینگ است. این عضلات نقش حیاتی در ثبات زانو، کنترل حرکت و جلوگیری از آسیب مجدد دارند. بنابراین تقویت آن‌ها در برنامه فیزیوتراپی، ضروری است.
تمرینات اولیه تقویت عضله چهارسر ران:
انقباض ایزومتریک عضله چهارسر: در حالت خوابیده به پشت، پا را صاف نگه دارید و زانو را به تخت فشار دهید به‌گونه‌ای که عضله ران سفت شود. این تمرین ساده باعث تقویت عضله بدون حرکت مفصل می‌شود.
بالا بردن مستقیم پا (SLR): پس از انقباض عضله چهارسر، پای خود را در همان حالت صاف به‌آرامی بالا بیاورید و چند ثانیه نگه دارید. سپس به‌آرامی پایین بیاورید.
تمرین با توپ زیر زانو: نشسته یا خوابیده، یک توپ کوچک یا حوله زیر زانو قرار دهید، سپس زانو را به سمت پایین فشار دهید و توپ را له کنید. این تمرین عضله چهارسر را فعال می‌کند.
تمرینات تقویت همسترینگ:
کشش ملایم همسترینگ: در حالی که روی زمین دراز کشیده‌اید، یک حوله را به کف پا انداخته و پا را صاف بالا ببرید. این حرکت علاوه بر کشش، باعث تقویت تدریجی عضله همسترینگ می‌شود.
جمع‌کردن پاشنه به سمت باسن در حالت خوابیده به شکم: در صورت اجازه فیزیوتراپیست، پاشنه پا را به‌آرامی به سمت باسن جمع کنید تا همسترینگ فعال شود.
نقش فیزیوتراپی پس از جراحی زانو در کنترل درد و تورم
پس از جراحی زانو، درد و تورم طبیعی است اما کنترل مؤثر آن‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. درد بیش‌ازحد نه‌تنها آزاردهنده است، بلکه مانع انجام تمرینات و پیشرفت در فیزیوتراپی می‌شود. خوشبختانه تکنیک‌ها و ابزارهای متنوعی در فیزیوتراپی برای مدیریت این علائم وجود دارد.
روش‌های فیزیوتراپی برای کنترل درد و تورم:
- یخ‌درمانی (Cryotherapy): یکی از مؤثرترین و ساده‌ترین روش‌ها برای کاهش التهاب و درد. استفاده از یخ به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه چند بار در روز، بخصوص پس از تمرینات، بسیار مفید است.
- الکتروتراپی (TENS): دستگاهی است که با تحریک الکتریکی عصبی، پیام‌های درد را به مغز مسدود کرده و احساس راحتی ایجاد می‌کند. این روش غیرتهاجمی و ایمن است.
- اولتراسوند تراپی: با استفاده از امواج صوتی، بافت‌های عمیق مفصل را گرم کرده و فرایند بهبودی را تسریع می‌کند. همچنین به کاهش تورم نیز کمک می‌کند.
- درمان دستی (Manual Therapy): ماساژ ملایم، تخلیه لنفاوی و تکنیک‌های رهاسازی عضلات، به تسکین درد و کاهش سفتی مفصل کمک می‌کند.
- بالا نگه داشتن پا و فشرده‌سازی (Elevation & Compression): بالا بردن پا نسبت به سطح قلب و استفاده از بانداژ فشاری، گردش خون را بهبود داده و از تجمع مایعات جلوگیری می‌کند.
